Selpakfiroş

Selpakfiroş
Kawa Nemir

Weşanên Rewşen-nameyê
Rêza Helbestê:1
ISBN 975-92316-0-3
Çapa Yekemîn: Gulan 2003, Stenbol


Selpakfiroş

(...)

IV
Dilivim, dizivirin katên zarokatiyê û tune dibin.
Mija ku bûye hirî li ser serê baxçeyê nemir,
xwe ditelîne li nava spîndarên gewrijî.
Lolo çemê ku ji kaniya xirbende dikişe,
Lêlê ava ku ji sibehê de li me nalînî û gurmînî ye,
tenîsk tenîsk rabe ji navika deştê de,
çolistana xemê fireh dibe, daristana demê mirar dibe,
binxet û berxet di dil de mezin dibe,
vegere aramiya xwe ya ku me dike qeran,
me qeranan dike xwedîzozanên berdîberdan.

(...)

Notaya çekilen bir ömür Nûra Cewarî

Ölümsüz aşkları, tarumar eden savaşları, gerçek yiğitlikleri, yıkımları ve hepsini üst üste koysanız, varacağı tek yeri, Kürt toplumunu, en özgün bir dille anlatan antik Kürt müziğinin, yani ulusal müziğimizin kökleri olan ve ‘dengbêj’ler sayesinde günümüze kadar gelen halk müziğimizin en fazla korunduğu ve 20. yüzyılda kayıt altına alındığı yerlerden birisinin Kafkasya bölgesi olduğunu artık az çok biliyoruz.

Ve üstün bir çaba gerektiren bu işin de ağırlıklı Ermenistan, Gürcistan ve bir yere kadar da Azerbaycan’da yaşayan Kürtler, özellikle de Êzidî Kürtler tarafından başarıldığını da artık biliyoruz. Ve geçen yüzyılda bu çabanın en çok da Kürt edebiyatı ve müziği alanlarında yoğunlaştığını, bu çalışmaların belli Kürt ailelerin eliyle yürütülmüş olduğunu ve tüm imkansızlıklara ve ‘ikinci büyük dağılma’ya rağmen, hala yürütülmeye çalışıldığını da.

Aktardıklarının sadece birkaçının peşine düşsek bile, müzikte ve edebiyatta yığınla önemli eser çıkarabileceğimiz birçok şahsiyet var anlattığımız bu bereketli coğrafyada, Kafkasya’da ve tüm Rusya’da. Büyük kültür emekçisi Heciyê Cindî ile tarihteki ilk Kürt radyo spikeri eşi Zeyneva Îvo’nun kızı, geçen hafta anlattığım Firîda Hecî Cewarî’yle, Firîca Cewarî, Zîna Hecî Cewarî ile Naza Hecî Cewarî’nin kızkardeşi ve yazar ve şair Tosinê Reşîd’in eşi Nûra Cewarî de yaşamını Kürt müziğini kayıt altına almaya, onu ölmekten ve unutulmaktan kurtarmaya ve üstünde araştırmalar yapmaya adayanlardan.

Doktor Nûra Cewarî. Halkbilimci ve müzikolog. 1941 yılında, Ermenistan’ın başkenti Erivan’da dünyaya geldi. İlk ve ortaokulu 1948-1956 yılları arasında, Erivan’da, H. Hagopyan Ermeni okulunda okudu. Özellikle babası Heciyê Cindî’den kaynaklı olarak, doğduğu ev tam bir edebiyat ve müzik yuvasıydı. Bu ortam onu etkilemiş olacak ki, 1956-1960 yılları arasında R. Melikyan Müzik Koleji’nde, M. Çağmağsazyan adlı hocasından piyano eğitimi aldı, ardından 6 yıl Erivan’daki Komitas Konservatuar’da, önce piyano, daha sonra müzik teorisi bölümünde öğrenim gördü.

Elegez Dağ’ındaki ‘Pampa Kurdan’ (Sîpan) köyünde bulunan ve yaz tatillerinde ailesiyle geldiği yazlıklarında, orijinal Kürt müziğini, ‘dengbêj’leri, Kürt müziği enstrümanlarını ve engin Kürt folklorünü tanıdı ve tüm yaşamını buna hasretmeye o zamanlar karar verdi. Bu işe halay şarkılarını notaya çekmekle başladı ki bunların tümü daha sonraki yıllarda birer birer kitaplaşıp zamanla değerli kaynaklar haline geldiler. İlk kitabı da 1960 yılında ‘Kilamên Cimaeta Kurdan ên Govendê’ adıyla Ermenistan Devlet Yayınevi tarafından basıldı. Bu kitabının çıkışı, tüm hayatları kitap olan aileside büyük bir sevinç yarattı.

Nûra Cewarî’nin hayatında unutamadığı iki anısından ilki, müzik kolejini bitirdiği yıl Ermenistan Filarmoni Sarayı’nda katıldığı konserdir. Nûrê, bir öğrenci olarak bu konsere katılıp Ermeni bestekar Edvard Bagdasaryan’ın piyano için yazdığı iki eseri yorumlamıştır. İkincisiyse, 1960 yılının baharında, ‘Spartak’ ve Kürt müziğinin de kullanıldığı ‘Gayan’ adlı ünlü balelerin yaratıcısı, büyük Ermeni bestekar Aram Haçaturyan’la tanışmasıdır. Nûrê, Erivan’a ‘Spartak’ın prömiyeri için gelen Haçaturyan’a ilk kitabını hediye etmiş, Haçaturyan da ona imzalı fotoğrafını hediye etmiştir.

Nûra Cewarî, konservatuarda Prof. Robert Atayan, Prof. Gayane Çebotaryan ve Georgi Budagyan gibi işlerinin ehli hocalardan ders alırken, 1964’te halay şarkılarından oluşan ikinci kitabını yayınlattı. 1966’da konservatuarı ‘Kürt Halk Şarkıları’ teziyle başarıyla bitirdi. Ama daha öncesinde, 1964 ve 1965’te, ‘Komitas ve Kürt Müziği’ adlı bilimsel makalesinden û Kürt müziği üstüne yayınlanmış iki kitabından dolayı, konservatuardan iki ödül aldı. Bu arada da, 20. yüzyılda oradaki Kürtlerden hemen hemen herkesin yolunun düştüğü Erivan Kürt Radyosu’nda, 1965-1967 yıllarında, Müzik Bölümü’nün başkanlığını yaptı. Bu radyo yılları sayesinde Kürt müziğini ve onun yaratıcılarını daha yakından inceleme ve anlama fırsatına kavuştu. Buradaki tecrübesi, doktorasında ve sonraki çalışmalarından çok işine yaradı. Ayrıca, konservatuar yıllarında Kürt folklorundan devşirdiği ve piyano için yeniden yazıp yorumladığı birkaç eseri, hala radyo arşivindedir ve hala arasıra yayınlanmaktadır. Gene, 1966-1967’de, T. Çuhacıyan Müzik Okulu’nda müzik teorisi dersleri verdi.

Bir şansı daha oldu Nûra Cewarî’nin bu kısa radyo yıllarında: Xelîl Mûradov ve Casimê Celîl gibi iki efsanevi radyocuyu ve o zamanlar Suriye’den yeni gelmiş Aramê Dîkran, Serhat-Bayîzd sürgünü Seyadê Şamê, Sûsika Simo, Garapêtê Xaço ve Mihemedê Mûsa gibi büyük sanatçılarla tanıştı.

Nûra Cewarî, konservatuardan sonra Ermenistan Bilimler Akademisi Sanat Enstitüsü’ne 1967 yılında doktora için kabul edildi. 1971’de, ‘Kürt Halk Şarkıları Sanatı’ başlıklı teziyle doktorasını aldı. Bu zamandan 1993’e kadar, ikinci evi haline gelen bu enstitüde araştırmacı olarak çalıştı, buradaki çalışmaları ve kurumdaki ekiple olan dayanışma sayesinde Kürt müziği hakkında birçok araştırma ve derleme yaptı. 1976’da, Sovyet Bestekarlar Birliği ve Ermenistan Bestekarlar Birliği üyesi oldu. 1977’deyse, bu kurumda başaraştırman olarak çalıştı. Bu yıllarda, Erivan ve Petersburg’da, Kürtçe, Ermenice ve Rusça bilimsel makaleleri yayınlandı, Erivan ve Moskova’da bilimsel konferans ve seminerlere çağrıldı.

1987-1990 yılları arasında Erivan Devlet Eğitim Bilimleri Enstitüsü’nde, ‘Zozan’ adlı müzik, dans ve etnografya grubuna eşi Tosinê Reşîd’le birlikte başkanlık yapan, 1990-1992 yılları arasında, Özel D. Anhağte Üniversitesi’nde Kürt müziği dersleri veren Nûra Cewarî, Karabağ Savaşı’ndan ve yaşanan ekonomik ve sosyal çöküşten dolayı, ailesiyle birlikte ülkesini terk edip Avustralya’ya yerleşti. Nûra Cewarî, burada Victoria Diller Okulu’nda 1996-1998’de Kürt dili dersleri verdi, Kürt müziği üstünde yazdığı makale ve kitaplarına devam etti.

Kürt müziği üstüne yazdığı ve yayınlattığı birçok eserin sahibi olan Nûra Cewarî, önemli bir yazar olan eşi Tosinê Reşîd, müzikolog olan büyük kızı Zozan ve siyasetbilim dalında okutman olan küçük kızı Aza’yla Avustralya Melbourne’de yaşamaktadır.

Kawa Nemir

Şikoyê Hesen: Şair ve Hayat Kurbanı

Rojekê kevir li ber lingê min kêlimî,
Çi qas rêwî, - got, - bi ser min de likumî,
Ez pekandim, gulol kirim, anîm vir,
Tu çi zanî, gelo sibehê tu yê li kî bî?

Qalçîçek’ten, Şikoyê Hesen

Şikoyê Hesen. Adını bundan böyle zihnimizde büyük harflerle gezdireceğimiz bir uyumsuz: Şair. Evet, başka birçok iş de yapmış ve uzun unutulmuşlardan, ama her şeyden önce, bir şair. Ölü Ozanlar Derneği’nden. Sovyetler Birliği döneminde, Kafkasyalı Kürt şairleri arasında Kürt şiirine yeni kapılar açmak, taze bir nefes vermek için çabalamış, adı, bu çabasında kendi kuşağından şairler olan ve sırayla tanıyacağımız Evdila Goran, Qedrîcan, Reşîdê Kurd, Osman Sebrî, Cegerxwîn, Fêrîkê Ûsiv, Mîkayêlê Reşîd, Egîtê Şemsî ve Rizaliyê Reşîd ile birlikte öne çıkmış, ama göz ardı edilmiş Kürt-Êzidî şair. Zorlu yaşam serüveninden ve bu hayattan ayrılış biçiminden dolayı, tam bir hayat kurbanı.

Şikoyê Hesen, 17 Haziran 1928’de, Ermenistan’ın Axbaran bölgesinin Camûşvana Biçûk köyünde dünyaya gelmiştir. Axbaran bölgesi, o zamanlar 11 Kürt-Êzidî köyünün bulunduğu önemli Kürt yerleşim bölgelerindendi ve 20. yüzyılda Sovyetler Birliği döneminde yetişen Kürt şair, yazar ve akademisyenlerin çoğu o bölgeden çıkmıştır.

Hesen’ın ailesi, aslen Kars’ın Digor ilçesinin Şatiroxlî köyünden olup Birinci Dünya Savaşı sırasında yaşanan Ermeni ve Kürt-Êzidî katliamından kurtulmayı başaranların kervanına katılarak gidip Ermenistan’a yerleşmiştir. Babası Hesenê Mido, o 5 yaşındayken ölmüş, amcası Sofî ona kol kanat germiş, onu büyütüp okutmuştur. 1948’te Erivan Üniversitesi’ne girip Doğu Bilimleri Fakültesi’nde Dilbilim okumuş, bu yıllarda ünlü Ermeni dilbilimci Hraçya Açaryan’ı büyük bir hayranlıkla kendisine örnek almış, 1953 yılında üniversiteden mezun olmuştur. Hocası Açaryan, onda parlak bir gelecek görmüştür, ama o üniversite yıllarında şiir yazmaya başlamış, ta en başından şiiri ciddiye almıştır ki sözünü ettiğimiz bu ciddiyet, günümüz Kürt şiirinde de hala çok sık gördüğümüz bir şey değildir. Bu, kesinlikle çok okuma, çok çalışma, meşakkat, dikkat ve rikkat isteyen bir şey ve ancak iyi bir şairde, gerçek bir şairde bulunacak bir meziyettir. Şair Şikoyê Hesen’de bu dediğimizden yeterince vardı, o nedenle parlak bir ‘gelecek’ yerine parlak bir şiirden nasiplendi ve ilk şiirleri üniversite gazetesinde yayınlandı. Ardından, şiirlerinin büyük bir kısmı Riya Teze gazetesinin sayfalarında kendilerine yer buldular, Erivan Radyosu Kürtçe Servisi de yayınlarında onun şiirlerine yer verdi. Şikoyê Hesen’ın şiirlerinin yayınlanmaya başladığı 50’li yıllar, şair ve akademisyen Çerkezê Reş’ın doğru tespitine dayanarak söylersek, Sovyetlerde yığınla sığ ve yeteneksiz şairin arasından ilk birkaç hakiki Kürt şairinin ortaya çıktığı yıllar olur. Bu yıllarda ortaya çıkan bu ikinci kuşak, yeni adlar, özellikle Şikoyê Hesen, Fêrîkê Ûsiv ve Mîkayêlê Reşîd sayesinde, Rus, Ermeni ve Gürcü şiirinin Sovyetlerdeki Kürt şiiri üstündeki olumsuz etkilerini Kürt şiirinin kendi kaynaklarını araştıran bir söylem tipiyle aşmaya başlar. İşte bu yıllar, Stalin döneminin baskıcı politikalarının mahkûm edildiği yıllardır ve uygulanan bu ‘açılım’ sayesinde Ehmedê Xanî, Melayê Cizîrî ve Feqiyê Teyran gibi Kürt klasiklerinin yanında Cegerxwîn ve Osman Sebrî gibi çağdaş Kürt şairlerinin de Kürt okullarının müfredatında yer almalarıyla ilerici bir tahayyülün Kürt yurtseverliğiyle buluştuğu bir değişim süreci başlar ve Şikoyê Hesen, bu sürecin en önemli şairlerinden biri olur.

Şikoyê Hesen, 1954-1957 yılları arasında Abhazya’da Bagnar adında bir Ermeni köyünde Ermenice öğretmenliği yapar. Ardından Ermenistan’a dönüp Erivan Radyosu Kürtçe Servisi’nde editör olarak çalışmaya başlar. Fakat asıl tutkusu dil olduğundan 1961 yılında dilbilim alanında doktorasını yapmak için Leningrad’a, Asya Afrika Halkları Enstitüsü’nün Kürdoloji bölümüne girer, burada yaptığı araştırmalardan sonra 1965’te doktorasını tamamlar.

Şair ve hayat kurbanı, dedim Şikoyê Hesen için. Şöyle ki, Şikoyê Hesen, yaşadığı boğucu maddi sıkıntılarına rağmen onurlu durmayı, şair olarak kalmayı bilmiş, sağlığında Qalçîçek (1961), Tembûrê Kurdan (1965) ve Meremê Dilê Kurd (1970) adlarında sadece üç şiir kitabı yayınlanmış, yazdıkları çokça çalınıp yeteneksiz şairlere malolmuş, yaşadığı çağın vahşi insanî çarkına ayak uydurmamış ve bu nedenle 1976’da intihar etmiş bir şairdir. Yaşarken, her şeye rağmen, yazmadan yaşayamamış ve hep gölgede bırakılmış bir şairdir. Tüm eserleri toparlanıp ülkemizin tüm parçalarına hâlâ maledilmemiş, hayatı neredeyse hiç araştırılmamış, üstüne çok bir şey yazılmamış önemli bir şairimizdir. Ölümünden bir yıl sonraysa Perweza Weten adlı dördüncü şiir kitabı yayınlanmıştır. Bu büyük eksikliği giderme adına 2008’de Tosinê Reşîd’in editörlüğüyle Avesta Yayınevi’nden Payîz û Ba (Sonbahar ve Rüzgar) adıyla çıkan eldeki tüm şiirlerinden bir seçki, herkesin edinmesi gereken ve devamını birilerinin getirmesini şiddetle dilediğim bir kitaptır.

Evet, bakalım kaç kişi şair Şikoyê Hesen’ın bu sınırlı yazıya asla sığdıramayacağım vurucu serüveninin peşine düşecek. Bu konudaki dileğimse şu: Umarım gün gelir ve Şikoyê Hesen’ın külliyatını derleyip toparlamak ve Kürt edebiyatına sunmak benim payıma düşer.

Kawa Nemir

Qanatê Kurdo: Yek ji baskên çanda me

Merg û jîn mîslî sêber û taw e
Ewî baqî bimînê her naw e
Hecî Qadirê Koyî

Kurdnas Qanatê Kurdo. Akademîsyen û nivîskarê Kurd-Êzidî yê ku di sedsala 20. de, di heyama Yekîtiya Sovyetan de, wekî gelek akademîsyen û nivîskarên endamên nifşê xwe, di warekî berfireh de, ku ji kurdnasî, zimanzanî, zargotinzanî, ferhengzanî, etnografya, dîroka wêjeyê, olnasî û çanda Kurdan pêk dihat, birrek berhem afirandine. Bi raya min, Kurdo, di dîroka nûjen a çanda Kurdan de, ji awirê xebatên li dû xwe hiştî û diyarkirina riya ku çanda me tê de biçe ve, pêwîst e mîna Heciyê Cindî, Celadet Bedirxan, Kamiran Bedirxan, Erebê Şemo, Emîn Zekî, Eladîn Secadî, Gîwî Mukriyanî, Evdila Goran û Cegerxwîn bibe mijara lêkolîn û tezan û yek ji wan kesayetan e, ku nirxên wan ên berra hê jî bi tûnî nehatine naskirin, lê hemû jiyana xwe gorî ziman, çand û wêjeya Kurdî kirine. Evdila Peşêwê ku yek ji mezintirîn helbestkarên me yên sax e, di saxiya wî de, sala 1974’an, Qanatê Kurdo nas kiriye, dîsa wekî Peşêw neqil dike, Kurdo, tevî ku hemû jiyana xwe li dûrî welatê xwe derbas kiriye, yek ji wan kesan bûye, ku ji darên wî bigirin heta teyr û tewalên wî, bi eşqeke mezin bûne dilsozên welatê xwe û ji biçûktirîn tiştên têkildarî ziman, çand û wêjeya welatê xwe berhemine çapfireh hilberandine. Profesorê Kurd, Qanatê Kurdo, ku di jiyana xwe ya akademisyeniyê ya 50 salan a li nava sazî û dezgehên Kurdan ên li Yekîtiya Sovyetan bihurandî de, di warên zimanzanî, dîroka wêjeyê, zargotinzanî, ferhengzanî û kurdnasiyê de, mamostetiya akademîsyen M. Rûdenko û akademîsyenên Kurd ên girîng ên wekî Şemzînî, Memed Nazarov, Eskerov Şamil, Maksîmê Xemo, Huseyn Hebeş, Nesrîn Fexrî, Marûf Xeznedar, Evdirehman Hecî Marûf û Zera Ûsivê kiriye, bûye yek ji wan kesan, ku li Sovyetan warê kurdnasiyê damezirandine û li pey xwe şopên wisa hiştiye, ku wê her û her di dewsa xwe de bimînin.

Qanatê Kurdoyê kurê malbateke xizan î cotkar, 1’ê Rezbera 1909’an, li navçeya Sûsizê ya Qersê ji dayîk bûye. Qanatê Kurdo jî, wekî bi dehan hezaran mirovên hevnifşê xwe, di serê sedsalê de, ku komkujiya Ermenî û Êzidiyan qewimiye, li serê rê û dirban ji malbata xwe gelek kes winda kirine û kariye xwe bigihîne Sovyetan. Piştî ku dibistana seretayî û navînî li bajarê Tiflîsê yê Gurcistanê xwend, ku li Tiflîsê Kurd gelek bûn, di sala 1928’an de, Partiya Kominîst a Ermenistanê ew ji bo xwendina zankoyê şande Lenîngradê, Kurdo li wir di Zankoya Karkeran de xwend. Piştî ku ji vir derçû, di Enstîtuya Dîrok, Felsefe, Zimanzanî û Wêjeyê ya Lenîngradê de hate qebûlkirin. Di navbera salên 1936 û 1939’an de, di Fakûlteya Zimanzaniyê ya Zankoya Dewletê ya Lenîngradê de doktoraya xwe bire sêrî. Di navbera salên 1939-1941’ê de, di Enstîtuya Etnografyayê ya Akademiya Zanistan a Sovyetê de, wekî akademîsyen xebitî. Salên Şerê Cîhanê yê Duyemîn, wekî gelek hevçaxên xwe, li dijî dagiriya Naziyan, ji bo parastina Sovyetan, tevî şer bû, li Lenîngradê, li kargeheke bi navê Zarya salekê xebitî. Di pey re, di Dibistana Topavêjiyê de xwend, di navbera salên 1943-1945’an de, li Eniya Duyemîn a li herêma Baltikê, li pêşeniyê şer kir, ji ber bikêrhatina xwe ya di şer de, rewayî Mîdalyaya Stêrka Sor hate dîtin.

Piştî şer, Qanatê Kurdo dest pê kir di Fakûlteya Ziman û Çandên Rojhilat a Zankoya Lenîngradê de dersên Kurdî da. Sala 1946’an jî, derbasî Şaxa Lenîngradê ya Enstîtuya Ziman û Çandên Rojhilat a Dewletê bû, di warê ziman û çanda Kurdî de xebitî, bi taybetî jî li zaravazanî, ferhengzanî, deqnasî, zargotinzanî, dîroka wêjeyê, dîrok û etnografyayê hûr bû, li gel vê yekê, giraniya xebatên xwe da ser lêkolînên li ser zimanê Kurdî.

Ji bo ku em tê bigihîjin bê di roja îro de rebeniyeke çawa ye, wekî partiyeke durû ya ku dil heye Pirsa Kurd bêyî Kurdan çareser bike, lewma jî ji heft bîran avê dikişîne, ez rast li vir jêneger dibînim vê nimûneyê ji dîrokê bînim: Kursiya Kurdnasiyê ya ku ji aliyê mamosteyê Kurdo, Î. A. Orbelî ve, di binê banê enstîtuyê de hatibû damezirandin, bi biryareke fermî ya ku Orbelî bi xwe di 28’ê Reşemiya sala 1959’an de dabû derxistin, kete rewşeke serbixwe ji Enstîtuya Lenîngradê, akademîsyenên wekî Qanatê Kurdo, Rûdenko, Sûkerman, Mûsaelyan û Zera Ûsiv, bi serokatiya Orbelî, wekî tîmeke xurt, di warê ziman, çand û etnografyaya Kurdî de xebatên mezin bi ser hev de anîn û ev enstîtu di van waran de li cîhanê bû navendeke girîng. Piştî mirina Orbelî jî, Qanatê Kurdo bû serok û wî heta mirina xwe gelek akademîsyenên Kurd û biyanî gihandin.

Di van salên akademîsyeniya xwe de, Kurdo xebatên xwe dabeşî ser nivîsandina rêzimanên zaravayên Kurdî, lêkolîna berawirdî ya zaravayan û cuda cuda pêkanîna ferhengên zaravayan kir, pê berdewam bû. Her yek ji van xebatên Kurdo dîrokî ye û girîng e, ji ber ku wî dixwest ji hemû kursiyên têkildarî zimanê Kurdî re bi têra xwe kerese bihêle û yek jî dixwest hewildanên beşek ji akademîsyenên Rojavayî û Rojhilatî yên mîna MacKenzie, David MacDowell, Sabolov, Mann, Benediksen û Christensen bi şêweyekî zanistî pûç bike, ku dixwestin zaravayên Dimilkî û Goranî yên Kurdî bikin malê Farisî. Kurdo, bi taybetî ji bo ku hin angaştên MacKenzie, yên ku wî ji kesên beriya xwe wergirtibû, pûç bike, pirr xebat kir û di vê yekê de bi ser ket jî, li ber kesên nepak ên ku têkildarî zimanê Kurdî tovên şik û gumanan li dahatûyê direşandin, an jî kesên ku bi hemdê xwe an jî bê hemdê xwe, dixwestin angaştinan bi pêş de bînin, bi lêkolîn û dahûrandinên xwe yên zanistî yên ku saxlemiya bastûra zaravayî ya Kurdî diçespandin, rabû. Gava ku em ji roja îro de berê xwe didine mijarê, ji ber helwesta zexm a Qanatê Kurdo û gelek kesayetên mezin ên ji nifşê wî ye, ku em îro dikarin piyên xwe bi saxlemî di cî de bidewsînin.

Qanatê Kurdo, beriya niha bi pêncî salan, di warên dîrok û rêzimanê de, îmzeya xwe avêtiye binê gelek berhemên bingehîn; wî li berhemên nivîskarên Kurd î klasîk ên mîna Feqiyê Teyran, Şerefxanê Bedlîsî, Ehmedê Xanî, Mela Mehmûdê Beyazîdî, Xaris Bedlîsî, Silêman Selîm, Xosroxan Banî Erdelan û Mestûre Erdelaniyê kolaye, deqên wan ên resen li gel wergera wan a Rûsî daye weşandin. Di nava berhemên wî bi xwe nivîsandî de, ku hejmara wan li dora 100’î ye, Rêzimana Zimanê Kurdî Li Ser Bingeha Zaravayên Kurmancî û Soranî (1957, 1978), ku tê de li rêzimana Kurmancî û Soranî dikole; ferhenga wî, Ferhenga Kurdî (Kurmancî) – Rûsî (1960) û xebata wî ya li ser dîroka wêjeya Kurdî, Tarîxa Edebiyata Kurdî I, II (1983, 1985), ji referansên me yên bo ziman û wêjeya Kurdî ne.

Qanatê Kurdoyê ku yek ji wan feneran e, ku di nava salan re pê berdewam in di dîroka me ya çandê ya ku bêtir ronî dibe de riya me ronî dikin, 31’ê Kewçêra 1985’an, li Lenîngradê, ji penceşêrê mir. Kurdo, tevî nexweşiya xwe, heta kêliya ku ruh li ber bûye, yekane şayîş û xema wî ew bûye, ku xebatên xwe yên nîvcî mayî temam bike. Karê berawirdkirina serkeftinên wî û nifşê wî li gel xewa kesên ku bi çolbirrî bûne helbestkar, nivîskar û akademîsyen jî, bi para giyanên xort û ciwan ên xebatkar û baldar ên nifşê me dikeve.

Kawa Nemir

Erebê Şemoyê ku em ji qapûtê wî de derketin

“Gelê Kurd bi zimanê nivîskarê xwe Ereb Şamîlov qise dike…” (Maksîm Gorkî)

Erebê Şemoyê nivîskarê Êzidî-Kurd, ku Maksîm Gorkiyê nivîskarê mezin ê Rûs wî wisa dinirxîne. Ku Stalîn ew sirgûnî Sîbîrê kiriye, 20 salan pê ve li wan deran, di nava şert û mercên kuj de ew dane ber olamkêşî û suxrekêşiya pergalê, xistine heps û zindanan, ji ber ezmûna zarokatiya xwe ya di nava zorî û zehmetiyan de derbas bûyî, dîsa jî pêdagirî kiriye û nemiriye, bavê romana Kurdî, romannûsê nivîskarê romana Şivanê Kurmanca ya ku di dîrokê de romana Kurdî ya pêşîn e, rojnamevan, mamoste û siyasetmedar. Erebê Şemoyê ku Kurdekî Êzidî ye, li gorî serçaweyeke ku ciyê gumanan e, di 23’yê Kewçêra sala 1897’an de, li Sûsiza bi ser Qersê ji dayîk bûye, Qersa ku wê hingê di destê Ûris de bû. Bi xwe çi qas jî endamê kasta Şêxên Êzidiyan bûye, malbata wî hejar bû û ew zarokê sisiyan ê vê malbatê bû. Bavê wî, li Qersa pirr-reng û pirrçand, ku şêniyê wê ji Kurd, Ermenî, Ecem, Terekeme, Hurum û Malaganan pêk dihat, ji axa û begên van gelan ên maldar re paletî, şivanî û gavanî dikir, debara malbata xwe wisa dikir. Ereb jî zarokatiya xwe di nava van şert û mercên dijwar de derbas kiriye, bi karên li gorî temenê xwe giran ên wekî berxvanî û şivaniyê rabûye, dûajotiya bavê xwe kiriye. Û îro ev yek zêde nayê zanîn, lê Sûsiza ku ciyê jidayîkbûna Erebê Şemo ye, wê hingê, di nava bastûra serjimara herêmê ya kozmopolît de, devereke Kurdên Êzidî bû, piştî şetele û şûhika di navbera salên 1925 û 1920’an de li Ermeniyan û Kurdên Êzidî qewimî, îro li wê deverê li ser banên Kurdên Êzidî kund dixwînin.

Bûyerekê jiyana Erebê Şemoyê ku di nava van şert û mercan de mezin bûye, ji binî ve guherandiye. Erebê ku zarokekî rûnerm, bîrbir û jêhatî bû, wê hingê li dibistana Malaganan a Rûsî ya Aleksandrovkiyê, karên paqijiya dibistanê û xulamtî dikir. Mamosteyê ku bi zîrekî û xebatkariya Ereb dihise, gelekî guh dide ser Ereb, keça mamostê ya biçûk, Marûsya, rojekê pirtûkeke elfabeya Rûsî tîne dide Erebê biçûk, bi alîkariya Marûsyayê jî, Ereb kingê ku hema ji kar vala dibe, di wê navekê re xwe bi xwe hînî xwendina bi Rûsî dibe. Mamosteyê ku vê yekê dibîne, qeyda Ereb li pola xwe çêdike, pere jî jê nastîne.

Erebê Şemoyê ku bi vî awayî gava xwe avête nava fêrbûna Rûsî, çi qasî mezin dibû, ew qasî dest pê dikir paktir didît bê ka gelê Kurd di binê zordestî û pêkutiyên navxweyî û dereke de çawa dikire nalenal. Dest pê kir fam kir riya têkbirina vê zordestiyê ew e, ku zanist hebe, guherîn çêbe û hevkarî bi komên pêşverû yên hemû gelan re bê kirin, bi vî awayî jî, bi bandora Şoreşa Kewçêrê ya Bolşevîk jî, ku di nerma xwe de ranêzîk dibû, dest pê kir baweriya xwe bi şoreşê anî. Malbatên ji gelên cihêreng ên ku ew li cem dixebitî bi Kurdî nizanibûn û wî nasiya xwe dabû gelek mirovên ji civatên cuda, lewma jî wî dest pê kir fêrî zimanên Ermenî, Osmanî, Rûsî, Gurckî, Elmanî û Ezerî bû, bi xwe jî fêr bû mîna zimanê xwe yê zikmakî bi wan zimanan biaxive û binivîse jî. Vî aliyê wî yê ji cîhanê re vekirî hişt, ku ew paşê gelek karan bike û di hemû karên xwe de, di wêjeyê de û di hemû jiyana xwe de bi bayê bezê bi pêş ve here. Ji ber van zimanên ku wî pirr baş dizanibû, ji ber ku çandên din ên li welatê xwe ji nêzîk ve nas dikir û ji ber ku pirr dixwend, wî di romanên xwe yên bi navê Şivanê Kurmanca, Dimdim, Jiyana Bextewar, Hopo û Berbangê de asteke çavdêriyê ya heta bibêjî bes rastkîno û rast zeft kiriye.

Ji bilî wê bûyera têkildarî dibistanê, tiştekî din jî bi serê Erebê Şemo de hatiye, ku jiyana wî careke din pê hatiye guherandin: Sala ku şerê Tirk û Ûris dest pê kir, taxbûrên Ûris ên perê gundê wan ji xwe re kirî baregeh, dibihîsin, wekî di gund de xortekî Kurd heye, bi gelek zimanan dizane. Bi dest xwe re dişînin pey, di artêşê de karê wergêriyê didine wî. Bi vî awayî, Ereb di navbera salên 1914-1916’an de li dijî Tirkan şer dike. Di şêr de, bi birrek Rûsên rewşenbîr re dibe heval, şoreşgeran nas dike, zêhna wî geş dibe. Sala 1916’an, li Qamuşanê, di çêkirina xeta trênê de dixebite, tevî refên şoreşgeran dibe, di nava xebatên îllegal de dibe şoreşgerekî bi dilê me û we. Vê hingê tê girtin, lê endamên saloxgeriya Çar ji xwe re baweriyê pê tînin, wekî Kurdekî Êzidî wê nikaribe ji siyasetê fam bike, lewma jî di ser re hê tiştek derbas nebûyî, wî berdidin. Piştî demekê, diçe bajarê Stavrapolê yê Rûsyaya ku êdî Şoreşa Kewçêrê lê rabûbû ser zîn, tevî artêşê dibe, dibe endamê Partiya Kominîst a Bolşevîk.

Şemoyê ku derz kiriye, wekî zankoyê nexwîne, nabe, di sala 1920’î de, qeyda xwe li Zankoya Lazaryanê ya Moskovayê çêdike, heta sala 1924’an li wir dixwîne. Di pey re jî, tevî Polîtbîroya Partiya Kominîst a Ermenistana êdî bûyî parçeyekî Sovyetan dibe. Di hemû xebatên partiyê yên ku bi xwe dikir de, ji bo daxwazên gelê Kurd ê li herêmê bi paş de mayî û ji bo guherîna wî ya civakî, mîna balyozekî her gav der gav di navbera Moskovayê û gelê Kurd de diçe û tê, ji rojname û kovaran re nivîsan dinivîse, di vê navê de, êdî dest pê dike bi Kurdî deqên wêjeyî jî dinivîse.

Sala 1927’an, bi daxwaza Komsêriya Çand û Perwerdeyê ya Ermenistanê, biryara ku ji bo Kurdan elfabeyeke bi Latinî bê çêkirin tê girtin û vî karî dispêrine Erebê Şemo û kurdzanê Asûrî, Îsahak Marogûlov. Ev elfabe piştî salekê bi serfirazî tê kutakirin, ku tê zanîn di dîrokê de elfabeya Latinî û Kurdî ya pêşîn ji aliyê Celadet Elî Bedirxan ve hatiye çêkirin, lê ev bawerî şaş e. Ji ber ku bi vê elfabeya Ereb û Îsahak a ku ji Kirîlî û Latinî hatibû berhevkirin, di sala 1930’yî de rojnameya Riya Tezeyê dest bi weşana xwe kiriye, lêbelê Bedirxan dest pê kiriye kovara Hawarê bi elfabeya Latinî di sala 1932’yan de derxistiye.

Erebê Şemo nivîskar û rewşenbîrek e, ku di warên wekî ziman û perwerdeya Kurdî de gelek tiştên pêşîn bi ser xistiye, heke em li vir qala hemûyan bikin, em ê nikaribin biqedînin. Yên ku mereq dikin, dikarin bi gelek çavkaniyan ve xwe bigihînin xwendinên bihûrgilî, lê pêşniyara min ew e xwendevan pêşgotina berfireh a Şivanê Kurmanca ya ku romana bi Kurdî ya pêşîn e û çapa wê ya pêşîn di sala 1935’an de hatiye kirin bixwîne; Mistefa Aydoxan ev edîsyon bi kedeke mezin kiriye û ev pêşgotina berfireh nivîsandiye. Serbûriya ecêba giran a vê romana Erebê Şemo, ku di sala 2008’an de ji aliyê Weşanxaneya Lîsê ve hatiye weşandin, heq dike ji aliyê her kesekî ve bê zanîn. Wekî din jî, ez romanên Dimdim û Hopo yên ku sê sal berê min edîtoriya wan kiribû û dîsa ji aliyê Lîsê ve hatibûn weşandin, ne bi dilekî, lê bi heft dilan pêşniyar dikim xwendevan bixwînin. Ev qorzîberên romana Kurdî divê bi gavekê leztir bêne xwendin, lê bi raya min, romaneke mîna romana Dimdim, ku hê jî bi berhemhênaneke mezin adapteyî sînemayê nehatiye kirin, tevî Hewarîya Heciyê Cindî, klasîkeke berra ye. Ez soz didim van di rojnameya me de bikim mijara nivîsên fireh û bo niha vê behsê li vir dihêlim.

Ji bo Erebê Şemoyê kesayetê mezin ê Kurd ê ku di 21’ê Gulana sala 1978’an de li Yêrêvanê mir – ji ber ku nivîskarê romana Kurdî ya pêşîn e – bi boneya Gogol, min got, Erebê Şemoyê ku em ji qapûtê wî de derketin. Ji bo ku ev yek riya me bibe ser xwendinên nû, ez pêşniyar dikim hûn Selpakfiroşa min careke din bixwînin. Yek jî ez tiştekî ji Têmûrê Xelîl neqil bikim: “Erebê Şemo, dema ku li Sîbîrê, li sirgûniyê bû, bi salên dirêj di hepsê de maye. Ereb, ji bo ku zimanê xwe yê zikmakî, Kurdî ji bîr neke, timî xwe bi xwe re çîrokên Kurdî gotine.”

Her wekî helbestkarê mezin Ovîd ê ku ji aliyê împarator ve ji Romayê hatiye sirgûnkirin, berê wî dane Romanyayê. Hemû riyên jiyanê di nivîsê de hev dibirrin, ji bo ku hûn bikaribin wê hevbirrînê zeft bikin, pêşniyara min li we, ka carekê jî bi vî şêweyî bixwînin.

Kawa Nemir

Heciyê Cindiyekî nemir

Heciyê Cindî. Zargotinzan, zimanzan, ferhengzan, nivîskar, wergêr û rojnamevanekî Kurd ê Êzidî yê ji ferş heta erş girîng ê nifşekî jêhatî yê akademîsyenî, wêje, çand û hunera Kurdan; nifşekî ku îro ro êdî hema bêje li ber rehma jibîrbûnê hatiye hiştin, tiştên ku bi ser xistiye zêde nayên bîra kesî, lê nifşekî ku her wekî tirsa Kafka ya bûyîna “Cihûyê gerok”, angaşta Kierkegaard a ku derpêş dike, wekî mirov kevirê ku lê hildikume û dikeve, dîsa jî di hundirê xwe de digerîne, rast derxe, li derveyê nexşeya Kurdayetiyê ya fireh, li rexê din ê Erezê, di sedsala 20. de, ya ku Eliot gotiye, “sedsala min a ku her bi şûn de diçe geş pê dikeve”, çendî jî kok lê hatibe qelandin, reh û rîşên xwe berdaye nava Yekîtiya Sovyetan û bûye hût. Heciyê Cindiyê ku di sedsala xwe de, li ser navê Kurdan, di gelek tiştên pêşîn de bi ser ketiye, kesayetekî bilind e, ku nîşanî me hemûyan daye bê ka tempoyeke xebat û berhemhênanê ya ku mîna bahozê tiraliya me kajovajî kiriye, tiştekî çawa ye û bi raya min, bi xwe dîsa ew kes e, wekî divê bi piyekî leztir em navê wî tevî navên kesayetên Kurd î gewre yên mîna Celadet Bedirxan, Kamiran Bedirxan, Qanatê Kurdo, Erebê Şemo û Pîremêrd li bîra hemû nifşan bikolin. Yek ji mirovên ku Kurdên li hemberî mandelkirineke manenda wê di dîrokê de nehatî dîtin bi awayekî bêhempa li ber xwe dayî û hê jî li ber xwe didin, diyarî cîhanê kirine û yek ji mirovên ku kesekî di hinkûfê wî de careke din zehmet e bê ser rûyê cîhanê.

Heciyê Cindiyê profesorê Kurdan ê pêşîn ê li welatê Sovyetê, sedsala 20. pê ve, tevî dijwariyên bi her cureyî, ji gencîneya çanda gelêrî ya Kurdan, parçeyên bêhevta yên mîna kilam, hikayet, destan, qewlik, tiştanok û qelîbotk, bi pûtepêdan û bi rê û dirbên zanistî berhev kirin û ew li pey hev di cildên pirtûkan de civandin û em dikarin bibêjin, wekî wî hema bi tena serê Kurdî ji mirinê rizgar kir, li ser van berhevokên xwe bi Rûsî, Kurdî, Ermenkî û bi zimanine din dahûrandinên girîng kir, der heqê wan de birrek bend û nivîsên zanistî nivîsand, bi tempoyeke xebatê ya ku hê jî kesî pêk neaniye, samaneke çandî ya bêhevta ji nifşên Kurd ên dahatûyê, ji me re wekî mîrate hişt. Ji ber ku wî ev mîrateya xurt bi viyaneke ew çend mezin ji me re hiştiye, îro ro gelek helbestkar, nivîskar û çend mirovên çandê yên nifşê Rewşena ku berhema salên 90’î ye, bi her sala ku derbas dibe re diafirînin û dibin hût. Heciyê Cindî; qerewêlê nebez ê çanda Kurdî ya devkî ya dêrîn û ya nivîskî, ku hewil dide li bingehên xwe vegere, perên xwe daweşîne ji qiraviya, ji xunaviya sedsalên xewê û şahperên xwe fireh veke.

Cindî, li gorî tomarên Sêwîxaneya Emerîkan a ku di serê sedsalê de li Qersê hatibû damezirandin, di sala 1908’an de, lê li gorî bîranînên wî bi xwe, di sala 1907’an de, li gundê Emançayîrê yê bi ser Qersê, wekî kurê malbateke Êzidî, heyameke ku şer, qirkirinê, rev û koçê Ermenî, Kurdên Êzidî û Suryanî ji welatê bav û kalên wan rêş dikir ji dayîk bûye. Heciyê Cindiyê ku salên pêşîn ên zarokatiya xwe li gundê xwe derbas kiriye, di sala 1918’an de, dema ku komkujiyan dest pê kir, tevî qefleyên Ermenî û Kurdên Êzidî, ji hêwa ruh, li tixûb xistiye û xwe li Yekîtiya Sovyetan girtiye. Heciyê Cindiyê ku li ser rê û dirbên koçê û cîguhestîbûnê dayîka xwe, bavê xwe, xwîşk û birayên xwe spartiye axê, tevî birrek zarokên Kurd û Ermenî yên piştî komkujiyê sêwî mayî, li Qersê û Gumriyê, li sêwîxaneyan mezin bûye, li wan dezgehan perwerde bûye, di sala 1929’an de jî, Dibistana Zanistên Perwerdehiyê ya Gumriyê kuta kiriye. Sala 1930’yî, di Para Zimanzaniyê ya Zankoya Yêrêvanê de hatiye qebûlkirin û bûye xwendekarê zankoyê yê Kurd ê pêşîn ê li Sovyetan, ku heyameke wisa, wekî di civaka Kurd-Êzidî de xwendin û nivîsandin bi tundî guneh dihate hesibandin, xwendekariya wî ya di zankoyê de ji bo civaka Kurd a li wir bûye rûdaneke pirr girîng. Cindî, di rojnameya Kurdî, Riya Tezeyê de, ya ku di 25’ê Adara 1930’yî de dest bi weşana xwe kir, wekî serokê Para Çand û Wêjeyê dest bi rojnamevaniyê kiriye, heman salê, li Ermenistanê, di damezirana Yekîtiya Nivîskarên Kurd de pêşengî kiriye, sala 1938’an jî, bûye serokê yekîtiyê. Cindiyê ku di sala 1933’yan de zanko kuta kiriye, mastera xwe daye û dest pê kiriye li pey hev berhevok û dahûrandinên xwe daye weşandin. Kesê pêşîn ê di sala 1934’î de benda Kurdî ya pêşîn pêşkêşî Konferansa Kurdzaniyê kirî jî, dîsa ew e.

Heciyê Cindî, di heyna Stalîn de, tevî Cerdoyê Gênco, ji aliyê KGB’yê, ji ber tawanbarkirinên nas î bêbingeh hatiye girtin, lêbelê bi saya serê piştgiriya rewşenbîrên Ermenî yên mîna Hiraçya Koçar û Harûtyûn Mikirtçiyan ji mirinê filitiye. Cindiyê ku digel her tiştî çav ji kulê nedaye hev û dom bi riya xwe kiriye, di sala 1966’an de, bi payeya xwe ya profesoriyê ya di warên zargotinzanî û zimanzaniyê de bûye profesorê Kurd ê pêşîn ê li Sovyetan.

Heciyê Cindiyê ku heke em lodek xebat der heqê wî de bikin, em ê dîsa jî nikaribin layîqî bîranîna wî bibin, bi pirtûkên xwe yên ku bi Kurdî û bi çend zimanên din nivîsandiye, ku hejmara wan di ser 100’î re ye û bi sedan bend û nivîsên xwe, mîrateyeke wisa li dû xwe hiştiye, ku em bixwin nexwin kuta nabe, lê bi raya min, 2 berhemên wî yên pirr girîng hene, ku divê her kes ji xwe re peyda bike. Ya pêşîn, berhevoka wî ya gewre ya bi navê Folklilora Kurmanca ye, Qazî Mihemedê ku di sala 1946’an de Komara Kurdan a Mahabadê damezirandiye û di pey re jî li hemberî Farisan têk çûye û hatiye bidarvekirin, ji bo vê berhemê gotiye, “Va ye Qurana Kurdan ev e!” Ya duduyan jî, yekane romana wî ya bi navê Hewarî ye, ya ku cara pêşîn di 1967’î de hatiye çapkirin û di sala 2008’an de, bi edîsyona xwe ya standart, bi edîtoriya min, ji aliyê Weşanxaneya Lîsê ve hate weşandin û bi raya min, ji bo romana Kurdî parçeyekî bêhevta ye, ku divê her nivîskar û xwendekarekî Kurd teqez bixwîne. Heciyê Cindiyê mirovê çandê yê gewre yê ku di 1’ê Gulana 1990’î de, di 82 saliya xwe de koça xwe ji nava me bar kir, bi vê yekane romana xwe, bi asteke zimanî ya ku bi raya min hê jî gelek romannûsên Kurd nikarin bigihîjinê, çîroka nemir a sedsalekê dinizilîne nava çîroka Fêrîk Egîd Polatbegovê helbestkar ê ku di nava refên şoreşê de jiyana xwe ji dest daye, gilî dike. Mirov ku bi tenê vê romanê bixwîne jî, wê ev xwendin têra me bike, wekî em bikaribin hiş û derhişê sedsala bûrî fam bikin.

Bê guman ji bo ku em bikaribin li ser kelepora xwe bi rastî û duristî biaxivin, ev hevnasîn û xwendin ji ferş heta erş ciyê lezkirinê ne!

Kawa Nemir

Requiemek Ji Bo Azad Ronakbar

Li ber tava kiz a ku hê jî dest ji pêsîra vê payîza welatê Serhedê bernade, li Wanê, li nêzîkî perava yekane behra me, ewa ku hew texlîdek masî kiriye nesîbê me, ku ev du sal e ez têm û diçim, lê min hê navê wî yê bi kurdî ji devê kesekî nebihîstiye, wê kêliya ku hogirê min, Samî Gorendax, ê ku li ser xeta hemû kurdiya me ya delal, di nava kurdiya Çelê û Serhedê de kil dibe, ji min re qala vê yekê dikir: “Bi ya min, Nietzsche xelet bû ku gotiye, di nava zindiyan de zindiyê ku ji hemûyan zêdetir diêşe kûçik e. Bi raya min, ew zindî ga ye, yê ku di nava hemû zindiyan de êş û jana herî mezin dikişîne. Bo te bêjim, li ba me, li wan deran dibêjin, “gayê ser hatî mîzkirin”. Bo te bêjim: Li ber tava ku mêjiyê însên diqelîne, gayê belengaz piştî wexteke xebat û olama giran dipelişe erdê, ne ku bi dilekî rihet dimerixe, lê hema rast dipelişe erdê, nema dikare rabe. Ga li erdê, heywanên garên ên li ser simên xwe, her ku di ber vî gayî re derbas dibin, bi ser de mîz dikin. Ka bide bîra xwe şikence, êş û azareke çawa ye, wekî garanek tev de bê bi ser gayekî de mîz bike, an jî hebekî ji dûr ve peşkên mîza wan bêne ser, li ber sêla sor a Mala Qudretê, di vê rewşa berbad de…”

Hogirê min, Samî Gorendax gava ku bi boneya rewşeke me ya ji aş û bajêr qala vê nimûneyê dikir, xebera mirina Azad Ronakbarê helbestkar, çîroknûs û wergêr mîna hatina kaxiza reş gihişte min. Li abirriya bendewariya xwe ya ku ez bi delalî xwedî dikim, ev nêzîkî mehekê ye ez dîsa li Kurdistanê me û ev demek e jî ez li Wanê me. Nêzîkî du hefte berê, ez û hevaleke xwe, em li erebeyekê siwar bûn, me di ser Bayîzaxayê re berê xwe da ber bi navika welatê Serhedê, bi ger û geryaneke ku timî yek ji xewn û xeyalên min bû, em heta Bayîzdê çûn, me seriyek da Sedêyê Sehernazê û hogirên xwe yên din, me Memê jî bi dilekî tijî kul û keder şande eskeriya tirkan, Îbrahîm Yilmazê anarşîst jî li wir hişt, xwedê zane ka wî ji wir berê xwe da Yemenê an Filistînê, û ji wir me pişta xwe da Çiyayê Girîdaxê û sûretê pîroz ê Ehmedê Xanî, me di nava Avekevirê, Qerekilîsê, Dutax, Xamûr û Panosê re şevekê xwe gihande Elcewazê, li ber û berê Behra Wanê em hatin li Xelatê, li Xelata sîngê xwe dayî ber pêlên har ên bêdawîtiyekê, li otêleke li ber deryayê me hêwra xwe danî.

Ji ber ku bi tenê gotinek e ez ê bi kar bînim, hema bila xwedênenasiya min çîçkekî bilewite, sibehtirê, piştî taştê, ez li Xelatê ji otêlê derketim, daketim ber Behra Wanê, ber sur û seqem, ba û bagera ku tu nedima min bi erdê ve bike cûm, min di cî de bike darikekî ku li ber wê sermayê ber pêlên darbesta kêliyan ketibe. Bi wî halî, ez heta marînayê meşiyam, derketim ser zinarên pêlşikên, çûm heta serê fenera bi rengê spî boyax kirî ya li ber devê marînayê. Ez xwedênenas im, min heta niha timî xwe ji xwedê kiriye, ez ê vê carê xwe ji xwedê nekim: Wê kêliya ku ez li ber wê fenera li ber devê Marînaya Xelatê bûm, a ku sêhreke ez ê dibe ku nikaribim çu carî binivîsim li min girêda, pêşî ew epîgrafa ku T. S. Eliot ji Seneca wergirtiye, “Quis hic locus, quae regio, quae mundi plaga?” (Kîjan der e ev der, kîjan dever, kîjan wargehê cîhanê?) û di destpêka helbesta xwe ya bi navê “Marina”yê de bi kar aniye ji nişkê ve kete bîra min. Hema di pey re jî, li ser pêlşikênên ku li ber pêlên har mîna Kurdistana me û zimanê wê li ber xwe didan, li ber fenera li ber devê marînayê, li ser serê min telpên ewrên reşqetran, ku te digot qey xwe di zikê deryaya me didan, di nava reşên beyaniyê û mij û moraneke stûr re, ku xwezî Carl Sandburg ev bergeh carekê bidîta, min berê xwe bi jeber, bi hember, bi wê gerdeniya bedewiya bedewiyan, bi Tetwanê ve kir, Tetwana ku heşt sal berê Jorîn Mamûka Tetwanî ya xwendekara min a dersên kurdî li Stenbolê gotibû min, navê Tetwanê bi kurdî Tûx e û her wisa di bîra min de ma, wê kêliya ku min ji wê dûriyê ve, hewil da ku di ser deryayê re Tetwanê bifesilînim, min di dilê xwe de got: “Li wir, heval û hogirekî min heye. Ew der welatê Azad Ronakbar e; ewê ku bi dilpakiya xwe ve, bi hezkirina xwe ve, bi bengîtiya xwe ve yek ji şervanên hebûna gelê xwe û zimanê xwe ye, ewê ku li pey zeftkirina stranên zimanê xwe ye, ewê ku, çendî ne xwediyê wê hêz û şiyanê be, da ku bikaribe li ser piyan bisekine, timî li erdê, lê bi xerîbdostiya xwe ve hêz û şiyanê dide derdora xwe, ewî ku wergerên xwe yên ji Nâzım Hikmet şandibû ji min re çend sal berê, ewî ku karî payeyekê bide bîşenga temenê me Serhediyan…”
Di pey re min got, em bajon herin Tetwanê, ez ê biçim serdana Azad Ronakbar, ez ê jê re bibêjim, di çarçoveya gulvedana giyanê me de gelek pirtûk û berhemên nû derçûn her wekî niha ji zû ve ev nûçe gihiştine te, ez ê piştî vegera xwe ji te re pirtûkan bişînim. Lê hê em ji Xelatê derneketibûn, berfê dest pê kir lê kir, li ber û berê deryayê û kanîzilên di nava mij û morana stûr de, em hêdî hêdî çûn Tetwanê. Heta ku em ketin nava Tetwanê, êdî wext bi têra xwe dereng bû. Olama dinyaliga derewîn, dinyaya gewrik, karên ku diviya me bi lez xwe bigihanda ser, civanên li hêviya me, çavpêketinên ku li Wanê li benda min bûn û gelek kurrederên mayîn… Em nesekinîn, me di nava Tetwanê re ajot, bi qewlê ku min di dilê xwe de da xwe, wekî ez beriya sersalê ji Wanê bi rê bikevim, di wê xopana Balabanê re “bikaribim” derbas bibim herim Tetwanê, hema xapexap bi ser Azad Ronakbar de bigirim, tevî pirtûkên nû, deng û behsên dilxweşker û rêxweşker, bibim mêvanê wî…
Lê meyser nebû. Azad Ronakbar koça xwe ji nava me bar kir. Bêyî ku bikaribe berhemine xwe çapkirî bibîne, wexera dawî kir. Emanetek sparte me û emrê xwe bi xortanî da me hemûyan.
Kingê ku Tetwan dihate bîra min, şilorên ku par Miraz Ronî di nava daristana Çiyayê Nemrûdê de nîşanî min dabû, dar û ber, zang û zinarên tirsedêr, gîha, kulîlk û peyvên kurdî yên min heta wê gavê hîç nebihîstî, her sê deryaçeyên me yên volkanîk, ew rengê şîn, ku min di temenê xwe de li çu devereke din hê jî nedîtiye, şeva me ya li Tetwanê ya li peravê, çend şevên me yên li şaneşîna mala hogirekî me yê ji wir li ber nermebayê şeva Tetwanê, wapora xwe spartî lengergeha Tetwanê, gora Şehîd Mizgîn, gora Mamê Feqî Huseyn û kurê wî yê berwext koça xwe ji vê cîhanê bar kirî, hevalê min ê ji NÇM’ya Stenbolê, gerîlayê pakrewan, Şefîqê ArAvBaJîn (yê ku Ax ji bîr kir, çû Wir), dara gêlazan a geş a li wê goristanê, ew bedewtirîn gerdeniya li cîhanê, zelaltirîn sûretê bajarekî bi navê Tetwan dihatine bîra min û ne kêmî wan, belkî zêdeyî van yekan, bengiyekî ziman û helbesta kurdî, Azad Ronakbar dihate ber çavê min. Tevî wê nexweşiya xwe ya giran a bi salan, ew kêferata wî ya bo nivîsandina bi kurdî.

Min di sêrî de behsa wê nimûneyê kir, a ku Samî Gorendaxê delal li vir, li Wanê da min. Wê kêliya ku xebera mirina Azad Ronakbar gihişte min, ji ber derengmayîneke din, ku ji min re bû kul û kovan, ez wê kêliyê ketim wê rewşê. Çawa ku wê gotinê bê rawestan di serê min de deng veda: “Mîrê’m, borî; mîrê’m, borî; mîrê’m borî…”

Heyat belkî timî derengmayînek e; bi mebesta hevdîtinê, hevnedîtinek e.Heyat belkî carinan bêrengmayînek e; bi mebesta jiyînê, nejiyînek e.Heyat êdî ew tişt e, bêyî Azad Ronakbarê helbestkar, ê ku gihişte hembêza welatê xwe.Çawa gotî; Tu ji pişta me çûyî.Li dîwarên dilê xwe dinivîsim: “Ez ê bêriya te bikim.”

Kawa Nemir
26 Berfanbar 2010
Wan